Leestijd: 7 minuten

Ken je Hans Aarsman, de fotodetective die onder andere bekend is van zijn optredens in DWDD en zijn columns in De Volkskrant? Ik vind de wijze waarop hij foto’s analyseert en interpreteert zowel geniaal als inspirerend, en vraag me af of ik de Zeeuws-Vlaamse fotodetective zou kunnen worden. Dat is wel een experiment waard, vind je niet? Deze foto wordt mijn eerste project.

Als je op Wikipedia ‘De Draad’ intypt, krijg je een artikel over de versperring te zien die de Duitsers in de Eerste Wereldoorlog hebben aangelegd op de grens tussen Nederland en bezet België. Het hart van de versperring werd gevormd door een stroomdraad waar een spanning van zo’n tweeduizend volt op stond. Dat ding kostte alleen al op de grens van oostelijk Zeeuws-Vlaanderen (NL) en de provincie Oost-Vlaanderen (B) honderdzeventig mensen het leven. De bijnaam Dodendraad was daarom dik verdiend. Deze foto van de Dodendraad is genomen in het gehucht Muggenhoek, dat op hemelsbreed tien kilometer van Hulst ligt. In het bijschrift vermeldt Wikipedia:

Versperring bij een boerderij op de Muggenhoek bij Kieldrecht [...].

Aan beide zijden van de Draad zijn patrouilles te zien.

O ja? Is dat zo? Nou, laat mij er eerst maar eens naar kijken. Opgepast! Concentratie! Fotodetective aan het werk.

De soldaat op de voorgrond is een Duitser. Dat kun je zien aan zijn helm. Dat betekent dat alle personen op de foto op Belgisch grondgebied staan, met uitzondering van de man die je links op de achtergrond ziet. Volgens het bijschrift zou hij een (eenmans)patrouille moeten zijn, maar waar is dan het wapen van deze Nederlandse soldaat? Voor een soldaat staat hij er trouwens ook niet erg paraat bij. In elk geval niet zo paraat als de Duitser met zijn punthelm. Hij draagt de kleding van een eenvoudige boerenknecht en als ik mijn beeldscherm wat lichter maak en heel goed inzoom, dan zie ik … dan zie ik dat op zijn borstzakje de naam Gustaaf Spaenhoven geborduurd staat. Damn, wat ben ik goed. Die boerderij aan de rechterzijde is trouwens geen boerderij zoals het bijschrift beweert, maar een smederij. Of smiske, zoals ze dat indertijd noemden. Ik zie dat aan de door paarden omgewoelde grond. Als paarden die beslagen moeten worden het smidsvuur ruiken, verzetten ze zich. Daar komt het door.

Zeg eens eerlijk? Geloofde je me? Heel eventjes misschien? Ik ben geen fotodetective en zal het ook nooit worden, maar ik beschik wel over leuke weetjes met betrekking tot deze foto. Voordat deze foto op Wikipedia werd gezet, was hij namelijk al op enkele andere plaatsen te vinden. Ik ontdekte hem een jaar of drie geleden. De oorspronkelijke tekst bij de foto luidde:

Vooral in het agrarische Zeeuws-Vlaanderen, zoals hier op den Muggenhoek [...], werden boerderijen van de landerijen gescheiden, zoals het geval was bij de voormalige smederij van de familie Deckers. De persoon aan de Nederlandse kant van de versperring op de achtergrond is Gustaaf Spaenhoven. In het links van de versperring gelegen niemandsland zien we net niet de hoeve van Hypolite Van Royen. Op deze plaats zijn ene Van Dorsselaer en een Duitse militair aan de versperring omgekomen, beiden tijdens een smokkelpartij. De Duitse soldaat had even de spanning op de draad afgezet om tabak te kopen, maar achter zijn rug had een collega de spanning per ongeluk terug ingeschakeld.

Gustaaf, nee maar, die ken ik! was mijn eerste reactie na het lezen van de tekst. Gustaaf is namelijk de broer van Edmond Spaenhoven, de persoon naar wie ik al heel lang onderzoek doe. En daardoor weet ik ook wat Gustaaf daar in het niemandsland stond te doen. Maar laat me bij het begin beginnen. Toen de fotograaf de foto nam, stond hij bovenop een dijk, met voor zich de Dodendraad en achter zich een alleraardigst pastelblauw boerderijtje. In dat boerderijtje is Gustaaf - zijn geboortejaar is 1892 - opgegroeid. Als je er nu gaat kijken vind je het niet meer, want nadat het vanaf eind 2003 had leeggestaan, brandde het op eerste kerstdag 2007 op meerdere plaatsen tegelijk spontaan af ... Maar eerlijk is eerlijk, ik ben onder de indruk van de huidige bouwactiviteiten.

Gustaaf Spaenhoven was de vijfde van zeven kinderen. Drie van hen stierven er voor hun vierde levensjaar, waardoor Gustaaf feitelijk de jongste van de vier overgebleven kinderen was. Kindersterfte was in die tijd heel gewoon. Gustaafs moeder overleed toen hij een tiener was en met zijn broer Edmond liep het ook triest af. Deze moest namelijk in 1914, toen de oorlog uitbrak, tegen de Duitsers vechten. Hij werd krijgsgevangen genomen en stierf een maand voor het einde van de oorlog aan de gevolgen van die andere pandemie; de Spaanse Griep. Van zo veel tegenslag wordt een mens niet vrolijk. In 1918 hebben Gustaaf en andere familieleden druk gecorrespondeerd met de gevangen soldaat Edmond. Ik heb de beschikking over veel van die brieven en ben die na de ontdekking van de Dodendraad-foto onmiddellijk gaan herlezen om te zien of ik er aanvullende informatie uit kon halen.

En warempel, op 26 maart schrijft Gustaaf dat het met het werk nog altijd hetzelfde is. In de winter bomen snoeien voor den polder en in den zomer bij Poliet werken. Poliet is vast de Hypolite van Royen die in de tekst bij de foto genoemd wordt; de eigenaar van de hoeve die net niet op de foto staat. Gustaaf was dus aan het werk toen de foto genomen werd. Hoewel hij Belg was, hoefde Gustaaf geen tweeduizend volt te trotseren om naar zijn werk aan de Nederlandse zijde te gaan. Dat kwam doordat hij voor het aanbreken van de oorlog was getrouwd en in het Nederlandse grensdorp Nieuw-Namen was gaan wonen. Het impliceerde echter ook dat hij zich op het moment dat de foto gemaakt werd op slechts honderdvijftig meter van zijn ouderlijk huis bevond, maar niet even bij zijn vader en oudste zus op bezoek kon gaan.

De vader van Gustaaf schrijft - op een speciaal voor krijgsgevangenenpost bestemde briefkaart - over de gerst en tarwe die ze langs de Dodendraad hadden weten te smokkelen. De handlanger, misschien een zogenaamde passeur, wordt wijselijk alleen met de letter S aangeduid. Ook de vriendin van Edmond heeft brieven geschreven. Op 14-05-1918 schrijft ze over haar poging haar schoonvader in het blauwe huisje te bezoeken: Zeer beminde vriend. [...] Ik heb zondag nog tot aan het smiske geweest om bij vader eens te komen, maar hij was juist weg als ik daar kwam. 

Smiske, zie je wel? Ik zei toch dat die boerderij geen boerderij maar een smederij was?

Om te controleren of ik de locatie van de foto juist bepaald had, heb ik op een zaterdag in juli 2018 aangebeld bij de woning op de plek waar volgens mij vroeger de smederij had gestaan. Er was niemand thuis. Bij de boerderij aan de overkant werd wel opengedaan.

‘Goedemiddag, neem me niet kwalijk dat ik stoor. Mijn naam is Edwin van der Houven. Dit is een foto van de Dodendraad die hier vroeger heeft gelopen. Volgens het bijschrift moet hier ergens de boerderij van Hypolite van Royen gestaan hebben. Heeft u enig idee waar dat kan zijn geweest?’

Ik gaf de man de foto, die ik speciaal voor dit doel had laten afdrukken. De reactie van de man was een en al hartelijkheid.

‘Ja, ik ken die foto wel. En die boerderij is hier. Ik ben Luc van Royen. Kom binnen.’

Even later zat ik aan de keukentafel en werd ik door hem en zijn moeder enthousiast bijgepraat over alles wat er zich in Muggenhoek en omgeving de afgelopen eeuw had afgespeeld. Ik heb er wel drie uren gezeten en vond het de mooiste middag van het jaar.

Het bijzonderste verhaal - en ik hoop dat ik het goed navertel - ging erover dat de kwestie van de geëlektrocuteerde Duitse soldaat en de ongelukkige Van Dorsselaer nog een staartje had gekregen. De toenmalige leden van de familie Van Royen hadden blijkbaar geen geheel schoon geweten met betrekking tot de illegale passage van de Dodendraad en daarom vreesde men maatregelen van de Duitsers. Gelukkig liep de landsgrens niet exact op de plaats waar de Dodendraad liep, maar dwars over het erf en het land. Men heeft toen achter op het land, op een plek waarvan men zeker wist dat het Nederlands grondgebied was, barakken gebouwd en is daar gaan wonen. Ik heb er een foto van gekregen en ben razend benieuwd wat een echte fotodetective erover zou weten te zeggen.